Osmanlı’da Kırımı Kim Aldı? Gerçekten de Herkes Kazanan mıydı?
Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde yaşananların, modern Türk tarihinin en tartışmalı konularından biri olduğu kesin. Birçok kişi “Osmanlı’da kırımı kim aldı?” sorusunu sormuyor ama bence bu soru, günümüzün hem tarihi hem de toplumsal bağlamda çözülememiş meselelerine ışık tutuyor. Burada kasıt, sadece 1915 Ermeni tehciri değil, Osmanlı’nın çöküş dönemindeki iç ve dış meselelerin nasıl şekillendiği. Kırımla, iç savaşla, çatışmayla yüzleşmek hiç de kolay değil; fakat bu kaçılmaz. Ve evet, bir bakıma kimseyi suçlamak da istemiyorum. Ama geriye bakınca sorulması gereken pek çok şey var. Hadi başlayalım.
Osmanlı’nın Çöküşü ve Kırımların Gölgesi
Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarına gelindiğinde, devletin her köşesi, özellikle de etnik yapısı, karışık bir hal almıştı. Yüzyıllar boyunca büyük bir toprak parçasını yöneten bu imparatorluk, savaşlardan, isyanlardan ve iç çekişlerden oldukça yorulmuştu. 19. yüzyılın sonunda Osmanlı artık “hasta adam” olmuştu ve her bir parçası, ya Osmanlı’nın sonunu getiren bir karanlık yolculuğa çıkıyor ya da imparatorluktan kopmaya çalışıyordu.
Bu atmosferin içinde, 1915 yılında gerçekleşen tehcir meselesi, Osmanlı’nın etnik çeşitliliğini nasıl bir karmaşaya sürüklediğini gösteriyor. Savaş sırasında Ermeni nüfusunun, özellikle de Osmanlı hükümeti tarafından tehcir edilmesi, tarihsel bir kırımı beraberinde getirdi. Şüphesiz, bu olay tarihçiler tarafından hâlâ tartışılmakta, ancak “kim kazandı?” sorusunun cevabı, aslında çok daha geniş bir perspektife dayanıyor.
Kırımı Kim Aldı? Kazanan Yok, Kaybeden Herkes
Hadi biraz cesur olalım. Osmanlı’daki kırımı kazanan kimse yoktu. “Kırımı kim aldı?” sorusunun cevabı aslında tam da burada gizli. Çünkü Osmanlı Devleti’nin çözülmesinde en büyük sorumluluğu, uzun yıllar süren iç ve dış politik hatalar, başta ekonomi ve istikrarsız yönetimler aldı. Bu yönetimlerin yanlış politikaları, sadece Ermenilere değil, bir bütün olarak halkın geniş bir kesimine acı yaşattı.
Öncelikle, Osmanlı’da Türkler, Kürtler, Ermeniler, Araplar ve birçok etnik grup bir arada yaşıyor ve her biri farklı çıkarlarla hareket ediyordu. Osmanlı’nın etnik yapısı karmaşık olsa da, merkezdeki hükümetin bu gruplara yönelik yetersiz politikalara odaklanması, halkı bir arada tutan bir bağdan çok, düşmanlık tohumları ekiliyordu.
Ermeni tehciri sırasında, Türkler de dâhil olmak üzere, halkın büyük bir kısmı bu süreçten zarar gördü. Zorlama göçler, açlık, hastalıklar… Bu, Osmanlı İmparatorluğu’na ait olan ama kontrol edilemeyen bir kaostu. Yani, kimin kazandığını söylemek, biraz yanıltıcı olur. Çünkü bu süreçte kazanan, sadece Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşüne neden olanlardan ibaretti.
Güçlü Yönler: Tarihsel Bir Perspektif
Osmanlı İmparatorluğu’nun zorlu koşullarda hayatta kalabilmesinin bir sırrı vardı: çok kültürlülük. Bunu en iyi şekilde Osmanlı’nın farklı etnik gruplar arasındaki etkileşimleriyle gözlemlemek mümkün. Fakat bu çok kültürlülüğün son dönemdeki kırılganlığı, imparatorluğun içinde bulunduğu siyasi ortamla doğrudan ilişkiliydi. Osmanlı’nın topraklarında yaşayan farklı halklar arasında, zaman zaman kaybolan anlayış, yerini şiddetle ve nefretle değiştirmişti. Osmanlı’nın yıkılma sürecinde ise, bu karmaşa ve kültürel çeşitliliği dengeleyecek bir yapı kalmamıştı.
Bu dönemde, bazı Osmanlı yöneticilerinin aldığı kararlar, farklı etnik grupları daha da birbirine düşürmüştü. Ermeni tehciri de bu kararların en uç noktalarından biriydi. Zaten geriye dönüp baktığımızda, o dönemin liderlerinin bu tür adımlarının çoğu, Osmanlı’nın uzun vadede yok olmasına giden yolu hızlandırmıştı. Zamanla, Osmanlı’nın etnik yapısını tehdit eden her hamle, sadece tehcir veya baskıyla değil, bu milletlerin kaderiyle oynanmış olurdu.
Zayıf Yönler: Çözülme ve Çatışmalar
Osmanlı’da kırımı kim aldı, sorusunun bir diğer cevabı da zayıf yönlerde yatıyor. Osmanlı’daki “çok kültürlülük” politikası, her zaman istikrarsızlık yaratan bir özelliğe sahipti. Özellikle son yıllarda, milliyetçilik akımlarının yükselmesi, etnik gruplar arasındaki gerilimleri körüklemişti. Milliyetçilik, bir grup kimliğini, başka bir gruptan üstün tutma anlayışına dönüşerek, tüm toplumu daha da kutuplaştırıyordu.
Osmanlı’nın çözülmesi ve sonrasında gelen bu çok kültürlü yapının içindeki çatışmalar, Osmanlı’dan sonra gelen Cumhuriyet döneminde de devam etti. Ermeni tehciri örneğinde olduğu gibi, yalnızca etnik temelli düşmanlıklar değil, aynı zamanda ekonomik zorluklar, etnik grupların farklı devletler ile ilişkilerinin de etkisiyle, halkın birbirine düşmanı haline gelmesine neden oldu.
Ve şimdi soruyorum: Bu tür trajediler, yalnızca o dönemdeki yöneticilerin yanlış kararlarıyla mı sınırlı? Yoksa bu tür milliyetçi ve dışlayıcı politikaların uzantısı, günümüz dünyasında da hala devam ediyor olabilir mi?
Sonuç: Tarih Yalnızca Bir Hikâye Mi?
Osmanlı’da kırımı kim aldı sorusunun cevabını vermek zor. Gerçek şu ki, bu tür büyük olaylar, her bir bireyi derinden etkiler ve sadece bir kesim tarafından kazanç olarak görülse bile, diğer herkes için kayıp olur. Osmanlı’dan geriye kalan izler, tarihsel bir derstir. Bu dersten çıkartılacak tek ders, farklılıkları kabul etmek ve bu farklılıklarla birlikte var olabilmektir.
Tarih tekerrürden ibarettir, derler. Peki ya bugünün kararları? Biz hangi yolu seçeceğiz? Geçmişin gölgesinde, geleceği mi inşa edeceğiz, yoksa geçmişin hatalarından ders mi alacağız?